سیستم اعلام حریق یکی از ضروری‌ترین اجزای تأسیسات ایمنی هر ساختمان است. این سیستم وظیفه دارد وقوع آتش‌سوزی را در سریع‌ترین زمان ممکن شناسایی و اطلاع‌رسانی کند تا از تلفات جانی و خسارت مالی جلوگیری شود.
برای درک عملکرد دقیق این سیستم، شناخت قطعات سیستم اعلام حریق و نقش هر بخش در فرآیند تشخیص و هشدار ضروری است. در این مقاله، به‌صورت جامع اجزای اصلی و فرعی سیستم اعلام حریق را معرفی می‌کنیم و در انتها درباره اهمیت چک لیست سرویس و نگهداری سیستم اعلام حریق نیز توضیح خواهیم داد.
ساختار کلی سیستم اعلام حریق
هر سیستم اعلام حریق از سه بخش اصلی تشکیل می‌شود:
- واحد تشخیص (Detection Unit)
- واحد کنترل (Control Unit)
- واحد اعلام (Notification Unit)
این سه بخش در کنار یکدیگر یک چرخه‌ی کامل هشدار را ایجاد می‌کنند: تشخیص → تحلیل → اعلام.
معرفی قطعات اصلی سیستم اعلام حریق
در ادامه، مهم‌ترین قطعات سیستم اعلام حریق را به تفکیک بررسی می‌کنیم:
۱. پنل مرکزی کنترل (Fire Alarm Control Panel)
پنل کنترل، مغز سیستم اعلام حریق است. این دستگاه تمام سیگنال‌های ارسالی از سنسورها را دریافت، تحلیل و در صورت تشخیص خطر، دستور فعال‌سازی آژیرها را صادر می‌کند.
وظایف کلیدی آن:
- دریافت اطلاعات از دتکتورها و شستی‌ها
- پردازش سیگنال‌ها و تشخیص شرایط هشدار
- نمایش وضعیت زون‌ها روی صفحه نمایش
- ارسال فرمان به آژیرها، فلاشرها و سایر تجهیزات ایمنی
انواع پنل کنترل:
- متعارف (Conventional)
- آدرس‌پذیر (Addressable)
- هوشمند (Intelligent)
۲. دتکتورها (Sensors or Detectors)
دتکتورها مهم‌ترین قطعات تشخیص‌دهنده در سیستم اعلام حریق هستند. وظیفه‌ی آن‌ها شناسایی نشانه‌های اولیه‌ی آتش‌سوزی مانند دود، حرارت یا گاز است.
انواع دتکتورهای رایج:
| نوع دتکتور | مکانیزم عملکرد | کاربرد |
|---|---|---|
| دتکتور دودی نوری | تشخیص ذرات دود با تغییر نور در محفظه | دفاتر، اتاق سرور |
| دتکتور حرارتی | فعال شدن در دمای مشخص (معمولاً ۵۷ تا ۷۰ درجه سانتی‌گراد) | آشپزخانه‌ها، موتورخانه‌ها |
| دتکتور ترکیبی | ترکیب دود و حرارت برای کاهش هشدار کاذب | مکان‌های پر رفت‌وآمد |
| دتکتور شعله‌ای | شناسایی امواج مادون قرمز یا فرابنفش حاصل از آتش | انبار سوخت و پتروشیمی |
| دتکتور گازی | تشخیص گازهای قابل اشتعال مانند متان یا مونوکسیدکربن | پارکینگ‌ها و آزمایشگاه‌ها |
۳. شستی اعلام حریق (Manual Call Point)
این قطعه برای اعلام دستی آتش‌سوزی استفاده می‌شود. در صورت مشاهده‌ی آتش، کاربر با فشردن شستی، هشدار را به پنل ارسال می‌کند تا آژیرها فعال شوند.
ویژگی‌ها:
- نصب در ارتفاع حدود ۱.۴ متر از سطح زمین
- دارای قاب محافظ شیشه‌ای یا پلاستیکی
- مجهز به چراغ وضعیت برای تشخیص فعال‌سازی
۴. آژیر و فلاشر (Sounder & Flasher)
آژیرها و فلاشرها، وظیفه‌ی اطلاع‌رسانی به ساکنان را بر عهده دارند.
- آژیر: هشدار صوتی با شدت ۸۵ تا ۱۱۰ دسی‌بل
- فلاشر: هشدار نوری (قرمز چشمک‌زن) برای مکان‌های پر سر و صدا یا ناشنوایان
در پروژه‌های حرفه‌ای از مدل‌های ترکیبی (Sounder Flasher) استفاده می‌شود.
۵. منبع تغذیه و باتری پشتیبان (Power Supply)
برای اطمینان از عملکرد سیستم در زمان قطع برق، پنل مرکزی به باتری‌های ۱۲ ولتی متصل است. این باتری‌ها باید در هر سرویس ماهانه از نظر ولتاژ و سلامت بررسی شوند.
مدت پشتیبانی معمول: بین ۲۴ تا ۷۲ ساعت بسته به ظرفیت باتری.
۶. ماژول‌ها و رابط‌ها (Modules & Interfaces)
در سیستم‌های آدرس‌پذیر، از ماژول‌ها برای اتصال تجهیزات خاص یا کنترل بخش‌های دیگر استفاده می‌شود.
انواع ماژول‌ها:
- ماژول ورودی (Input Module): برای دریافت سیگنال از سنسورهای خاص.
- ماژول خروجی (Output Module): برای کنترل تجهیزات مانند فن‌ها، درهای ضد حریق و سیستم اطفاء.
- ماژول ایزولاتور: برای محافظت از کل سیستم در برابر اتصال کوتاه.
۷. کابل و سیم‌کشی
سیم‌کشی در سیستم اعلام حریق باید از نوع مقاوم در برابر حرارت باشد (Fire Resistant Cable). این کابل‌ها تا ۹۰ دقیقه در دمای ۹۰۰ درجه سانتی‌گراد مقاومت دارند.
نکته مهم: کابل‌کشی زون‌ها باید به‌صورت مجزا انجام شود تا در زمان خطا، محدوده دقیق آتش قابل تشخیص باشد.
اجزای فرعی اما حیاتی سیستم اعلام حریق
علاوه بر اجزای اصلی، قطعات زیر نیز در عملکرد سیستم نقش پشتیبان دارند:
- رله خروجی: برای ارتباط سیستم اعلام با آسانسور یا سیستم اطفاء حریق
- محفظه ضدآب (Junction Box): برای نصب در محیط‌های مرطوب
- برچسب‌ها و تابلوهای هشداردهنده: جهت اطلاع‌رسانی مسیرهای خروج و محل شستی‌ها
- آژیر سقفی و دیواری: متناسب با ابعاد محیط
ارتباط بین قطعات در سیستم اعلام حریق
عملکرد سیستم به‌صورت زنجیره‌ای است:
- دتکتور وقوع دود یا حرارت را حس می‌کند.
- سیگنال به پنل مرکزی ارسال می‌شود.
- پنل پس از تحلیل، دستور فعال‌سازی آژیرها و فلاشرها را می‌دهد.
- در صورت وجود سیستم اطفاء خودکار، ماژول خروجی آن را فعال می‌کند.
این ارتباط باید بدون تاخیر و با اطمینان بالا انجام شود؛ کوچک‌ترین اختلال ممکن است پیامدهای جبران‌ناپذیری داشته باشد.
استانداردهای طراحی و نصب
در طراحی و نصب سیستم اعلام حریق باید به موارد زیر توجه شود:
- رعایت استاندارد NFPA 72 یا استاندارد ملی ایران (شماره ۹۵۶۷)
- انتخاب دتکتور مناسب بر اساس کاربری فضا
- تست کابل‌ها با مولتی‌متر و اندازه‌گیری مقاومت مدار
- نصب آژیر در هر طبقه و منطقه بحرانی
- پیش‌بینی تابلو برق اضطراری برای تغذیه سیستم
اهمیت سرویس و نگهداری قطعات
حتی بهترین قطعات، بدون نگهداری منظم، عملکرد قابل اعتمادی نخواهند داشت.به همین دلیل، اجرای دقیق چک لیست سرویس سیستم اعلام حریق برای اطمینان از سلامت این قطعات ضروری است.
موارد کلیدی در سرویس قطعات:
- تمیز کردن دتکتورها با هوای فشرده هر ۶ ماه
- تست عملکرد آژیرها و فلاشرها به‌صورت ماهانه
- بررسی ولتاژ باتری و تعویض در صورت کاهش ظرفیت
- بازبینی اتصالات و ترمینال‌ها برای جلوگیری از اتصالی
- ثبت کامل وضعیت هر قطعه در دفتر نگهداری
خطاهای متداول در استفاده از قطعات سیستم اعلام حریق
- نصب دتکتور دود در نزدیکی آشپزخانه یا حمام (باعث هشدار اشتباه می‌شود)
- استفاده از کابل غیراستاندارد در محیط‌های مرطوب
- بی‌توجهی به سرویس دوره‌ای و تست عملکرد تجهیزات
- خاموش نگه‌داشتن سیستم در زمان تعمیرات و فراموشی در راه‌اندازی مجدد
نتیجه‌گیری
شناخت دقیق قطعات سیستم اعلام حریق و نحوه عملکرد آن‌ها، اساس طراحی و بهره‌برداری ایمن از هر ساختمان است. از پنل مرکزی تا کوچک‌ترین دتکتور، هر بخش نقشی حیاتی در نجات جان انسان‌ها دارد.
با این حال، صرف داشتن سیستم کافی نیست؛ برای اطمینان از عملکرد صحیح، باید چک لیست سرویس و نگهداری سیستم اعلام حریق به‌صورت منظم و مستند اجرا شود.
تجهیزات ایمنی اگرچه شاید ساده به نظر برسند، اما در لحظه بحران، می‌توانند تفاوت میان «حادثه» و «نجات» باشند.
