استرس گرمایی در طیور: علائم، علل و پیامدها

استرس گرمایی (Heat Stress) حالتی است که در آن پرنده به دلیل افزایش دمای محیط و ناتوانی در دفع گرما، دچار اختلال در عملکرد طبیعی بدن می‌شود. طیور به‌ویژه مرغ‌های گوشتی و تخم‌گذار، به علت فقدان غدد عرق و پوشش پر، حساسیت بالایی به دمای بالا دارند. وقتی دما فراتر از محدوده آسایش حرارتی (۲۱ تا ۲۷ درجه سانتی‌گراد) برود، پرنده برای حفظ تعادل دمای بدن دچار فشار می‌شود. استرس گرمایی در طیور به تدریج روی سلامت، رشد پرنده و حتی بازده اقتصادی مرغداری تأثیر منفی می‌گذارد.

علائم استرس گرمایی در طیور

شناخت سریع علائم به مرغدار کمک می‌کند تا از تلفات گسترده جلوگیری کند.

• نفس‌نفس زدن (له‌له زدن): تلاش پرنده برای دفع گرما از طریق تنفس.
• بال‌زدن و باز نگه‌داشتن بال‌ها: برای افزایش سطح تبادل حرارت.
• کاهش مصرف خوراک: پرنده برای کاهش تولید گرمای متابولیکی کمتر غذا می‌خورد.
• افزایش مصرف آب: به‌عنوان راه جبران دفع حرارت.
• کاهش تحرک و تجمع در نزدیکی منبع هوا یا پنکه‌ها.
• کاهش تخم‌گذاری یا پوسته نازک تخم‌ها در مرغ‌های تخم‌گذار.
• افزایش مرگ‌ومیر در صورت طولانی شدن گرما.

بنا به توصیه های سایت extension.umn.edu:

محدوده آسایش دمایی طیور بین ۱۵ تا ۲۴ درجه سانتی‌گراد است و وقتی دما به حدود ۳۰ درجه می‌رسد، تغییرات رفتاری مثل کاهش مصرف دان و افزایش مصرف آب آغاز می‌شود. همچنین رطوبت بالای ۵۰ درصد در این شرایط، ظرفیت دفع گرما را کاهش می‌دهد و خطر مرگ‌ومیر را بالا می‌برد. برای کاهش تلفات، توصیه شده است که در سه روز اول موج گرما از محلول کلرید پتاسیم ۰.۶ درصد در آب استفاده شود تا تعادل الکترولیتی پرنده حفظ گردد.

عوامل مؤثر در بروز استرس گرمایی

1. دمای محیط بالا (بیش از ۳۰ درجه سانتی‌گراد).
2. رطوبت نسبی زیاد (بالای ۷۰٪) که دفع حرارت از طریق تبخیر را دشوار می‌کند.
3. تراکم بالای گله که جریان هوا را محدود می‌سازد.
4. تهویه نامناسب سالن
5. کمبود آب خنک و سالم
6. نوع نژاد و وزن پرنده (پرندگان سنگین و پرپشت حساس‌ترند).

پیامدهای استرس گرمایی در طیور

• کاهش رشد در مرغ‌های گوشتی: زیرا مصرف دان کاهش می‌یابد.
• کاهش تولید تخم‌مرغ و کیفیت پوسته: در مرغ‌های تخم‌گذار.
• تضعیف سیستم ایمنی: افزایش حساسیت به بیماری‌هایی مثل کوکسیدیوز یا نیوکاسل.
• کاهش باروری و جوجه‌درآوری در گله‌های مادر
• افزایش ضریب تبدیل غذایی (FCR)
• افزایش تلفات مستقیم به‌ویژه در موج‌های گرمای تابستان.

روش‌های پیشگیری و مدیریت استرس گرمایی

۱. مدیریت محیطی

• تهویه مناسب: استفاده از سیستم‌های فن تونلی یا تهویه عرضی برای تأمین جریان هوای کافی.
• خنک‌سازی تبخیری: استفاده از پد سلولزی یا مه‌پاش‌ها.
• عایق‌کاری سقف و دیوارها: کاهش ورود گرما از محیط بیرون.
• کاهش تراکم گله: برای جلوگیری از تجمع گرما.

۲. مدیریت تغذیه‌ای

• تغذیه در ساعات خنک روز: صبح زود یا شب‌ها دان‌دهی شود.
• افزایش پروتئین با کیفیت بالا: جبران کاهش مصرف خوراک.
• کاهش انرژی جیره: کاهش حرارت متابولیکی.
• افزودن مکمل‌ها: مثل ویتامین C، ویتامین E، الکترولیت‌ها و مواد معدنی برای افزایش مقاومت پرنده.
• استفاده از اسیدهای آمینه ضروری: مثل متیونین و لیزین برای تقویت ایمنی.

۳. مدیریت آب

• تأمین آب خنک و تمیز در تمام ساعات.
• شست‌وشوی خط آب‌رسانی برای جلوگیری از رشد باکتری.
• افزودن الکترولیت‌ها به آب در روزهای گرم برای کاهش تنش.

۴. مدیریت ژنتیکی

نژادهای اصلاح‌شده با مقاومت بیشتر به گرما در مناطق گرمسیری انتخاب شوند. به‌عنوان مثال، مرغ‌های بومی برخی کشورها توانایی تحمل بیشتری دارند.

نقش استرس گرمایی در اقتصاد مرغداری

استرس گرمایی نه‌تنها رفاه پرنده را تهدید می‌کند، بلکه خسارت‌های مالی بزرگی به مرغداران وارد می‌سازد. کاهش تولید، افزایش تلفات و هزینه‌های اضافی برای خنک‌سازی سالن همگی سود نهایی را کاهش می‌دهد. مطالعات نشان داده‌اند که در کشورهای گرمسیری، استرس گرمایی می‌تواند تا ۲۰٪ تولید تخم‌مرغ و ۱۵٪ رشد وزنی مرغ‌های گوشتی را کاهش دهد.

پژوهش‌های جدید برای مقابله با استرس گرمایی

• استفاده از پروبیوتیک‌ها و افزودنی‌های گیاهی مثل عصاره زنجبیل یا آویشن برای تقویت سیستم ایمنی.
• توسعه سالن‌های هوشمند با کنترل اتوماتیک دما و رطوبت.
• اصلاح ژنتیکی پرندگان مقاوم به گرما.

مقایسه اثرات استرس گرمایی در مرغ گوشتی و مرغ تخم‌گذار

جمع بندی

استرس گرمایی در طیور یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های مرغداری‌های صنعتی و سنتی است. این پدیده می‌تواند عملکرد، سلامت و سودآوری را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهد. مدیریت صحیح محیط، تغذیه و آب، به همراه انتخاب نژادهای مقاوم و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، می‌تواند خسارات ناشی از این مشکل را به حداقل برساند. پیشگیری همیشه کم‌هزینه‌تر و مؤثرتر از درمان است.